Gisteren zag ik in de supermarkt twee vrouwen die nieuwjaarsloten kochten. Ik hoorde de caissière vragen of ze een voorkeur hadden voor een bepaald nummer. ‘Nee’, zei een van de vrouwen, ‘maar ik wil wel graag een even nummer’. Zo’n gesprek is niet ongewoon. Het is gebruikelijk om aan kopers van nieuwjaarsloten te vragen of ze een voorkeur hebben voor een bepaald nummer en dat dan te verstrekken. Als je er echter rationeel naar kijkt, is het wel bijzonder. Als je ervan uitgaat dat de nummers at random worden gekozen, zou het niet mogen uitmaken welk nummer je kiest. Eenzelfde fenomeen zie je bij spelprogramma’s zoals ‘Postcode Miljoenenjacht’. Daar wordt aan de finalist gevraagd een gouden koffer te kiezen. Ook daarbij kiest de kandidaat vaak bewust voor een nummer dat hem of haar mogelijkerwijs geluk zal brengen. Als de presentatrice vraagt naar de motivatie voor de keuze van het getal wordt er maar zelden gezegd dat die op willekeur gebaseerd was. Meestal wordt de verjaardag van een familielid of de eigen trouwdag genoemd. Dat moet geluk brengen!
Illusion of control
Het idee om controle te hebben op aspecten die je feitelijk niet kunt beïnvloeden, wordt Illusion of control genoemd. Veel gedrag van mensen worden bepaald door irrationele overwegingen. Dat betekent niet dat deze mensen gek zijn. Als je aan hen zou vragen om rationeel te kijken naar de keuzes die ze maken, kunnen ze vaak wel toegeven dat de gedachtes die ze erbij hebben waarschijnlijk niet helemaal kloppen. Toch veranderen ze hun keuze dan niet meteen. Ze doen er dan wat lacherig over en motiveren hun gedrag met: ‘ach wat maakt het uit’ of ‘baat het niet, dan schaadt het niet’. Nu zal dat voor loten of gelukskoffers inderdaad niet zoveel verschil maken. Maar mensen laten belangrijke keuzes ook van hun controlegevoel afhangen. Ze nemen bijvoorbeeld meer risico op een ‘speciale dag’ of zijn voorzichtiger op een dag die minder geluk lijkt te brengen. Zo wordt de effectenhandel sterk beïnvloed door aspecten als verwachtingen, geloof en vertrouwen.
