Kunt u aan uw gesprekspartner merken of hij liegt, dan wel de waarheid spreekt? Het zou handig zijn als u tijdens onderhandelingen, verkoop-, sollicitatie- en functioneringsgesprekken aan uw gesprekspartner zou kunnen zien of wat hij zegt wel klopt. Als iemands lichaamstaal en woorden elkaar tegenspreken, zijn we geneigd om zijn lichaamstaal eerder te geloven dan hetgeen hij zegt. Maar is dat wel terecht?
Kunt u aan uw gesprekspartner merken of hij liegt, dan wel de waarheid spreekt? Het zou handig zijn als u tijdens onderhandelingen, verkoop-, sollicitatie- en functioneringsgesprekken aan uw gesprekspartner zou kunnen zien of wat hij zegt wel klopt. Als iemands lichaamstaal en woorden elkaar tegenspreken, zijn we geneigd om zijn lichaamstaal eerder te geloven dan hetgeen hij zegt. Tekenen van nervositeit kunnen tegen iemand pleiten, evenals de wijze waarop hij met u in contact treedt of dit contact juist uit de weg lijkt te gaan.
Verraderlijk gedrag Uit een poll op Lichaamstaal.nl blijkt dat de meeste mensen van mening zijn dat aan het gedrag van anderen is af te leiden of zij wel de waarheid spreken. Slechts 1 procent van de respondenten geeft te kennen het niet te merken als iemand liegt. Men is vooral van mening dat een leugenaar geen oogcontact maakt. Ook onrustige bewegingen scoren hoog als kenmerkend gedrag van een leugenaar. U kunt zich echter afvragen in hoeverre u werkelijk aan lichaamstaal kunt zien of iemand de waarheid spreekt of liegt. Waarom wordt er in strafzaken zo weinig melding gemaakt van 'aantoonbare' observaties van lichaamstaal?
Liegen of onwaarheid spreken De termen liegen en onwaarheid spreken worden vaak gezien als synoniemen, maar dat is niet helemaal juist. Toen mensen nog dachten dat de wereld plat was, spraken ze niet de waarheid; toch logen ze niet. Bij mensen die niet weten dat ze onwaarheid spreken, is aan hun lichaamstaal niets te bemerken. Er zijn ook mensen die zelf zijn gaan geloven in hun leugens. Ook zij tonen geen uiterlijke verschijnselen van leugenachtigheid. Bij liegen is er sprake van doelbewuste misleiding door het verstrekken van onjuiste gegevens of verzwijgen van relevante informatie. Omdat zo iemand zich zeer bewust is van het feit dat hij onwaarheid spreekt of informatie verzwijgt kan dit gepaard gaan met (merkbare) emoties.
Een medewerker kan zich bijvoorbeeld schuldig voelen om het feit dat hij tegen u liegt, angst hebben om betrapt te worden of een binnenpretje hebben als hij meent dat u op het verkeerde spoor zit. Anderzijds zal ook een onschuldige dit soort merkbare emoties kunnen hebben. Hij kan bijvoorbeeld angst, minachting of boosheid voelen omdat hij denkt dat u hem niet gelooft, terwijl hij eerlijk is. U dient dit laatste altijd in ogenschouw te nemen bij de interpretatie van non-verbaal gedrag.
Persoonlijkheid Een ander aspect waarmee u altijd rekening dient te houden is de aard van de persoonlijkheid van de eventuele leugenaar. Om non-verbale reacties goed te duiden, zou u een goede indruk moeten hebben van hoe deze persoon normaliter reageert. De Amerikaanse televisieverslaggever Tom Brokaw meende dat hij altijd aan zijn gasten kon merken dat ze logen vanwege hun breedsprakigheid. Brokaw hield hierbij geen rekening met de persoon. Er zijn immers mensen die altijd breedsprakig zijn.
Oogcontact Veel mensen veronderstellen dat leugenachtigheid kan worden aangetoond doordat hun gesprekspartner hen niet aankijkt. Uit eerdergenoemde poll blijkt evident dat veel mensen menen dat iemand liegt als hij geen oogcontact maakt. Dit geldt waarschijnlijk wel voor kinderen, maar volwassenen in West-Europa weten dat ze minder snel zullen worden geloofd als ze de ander niet aankijken. Het gevolg is, dat een leugenaar zijn gesprekspartner juist zal aankijken terwijl hij onwaarheid spreekt. In Oosterse culturen geldt een andere norm voor wat betreft aankijken. Vaak geldt het daar juist als teken van respect om uw gesprekspartner niet aan te kijken. Het ontbreken van oogcontact is dus geen bewijs dat iemand niet de waarheid spreekt.
Aantonen van emoties Als iemand liegt, kunnen zijn emoties verhoogde activiteit van het autonome zenuwstelsel teweeg brengen. In de Verenigde Staten wordt - onder andere bij sollicitaties - soms gebruik gemaakt van een polygraaf (leugendetector) om deze verhoogde activiteit van het autonome zenuwstelsel te meten. Het doel daarvan is aan te tonen of iemand de waarheid spreekt of liegt bij het beantwoorden van een aantal vragen.
Leugendetectie met het blote oog Verhoogde activiteit van het autonome zenuwstelsel is soms ook met het blote oog waarneembaar. Bepaalde fysiologische veranderingen zoals verkleuring van de huid, transpiratie, droge mond (smakken en vaker slikken), vergroting van de pupillen, tranen van de ogen en toename van het knipperen van de ogen staan niet onder bewuste controle. Aan dit non-verbale gedrag is echter nog steeds niets anders vast te stellen dan alleen de verandering van emotionele spanning. U kunt hiermee nog niet definitief bepalen dat de persoon in kwestie liegt. Er bestaat geen vaststaand lichaamsteken waaraan u kunt vaststellen dat iemand niet de waarheid spreekt. Herkenning van emotie naar aanleiding van een bepaald onderwerp kan natuurlijk wel aanleiding zijn om daar in een gesprek meer aandacht aan te besteden. Daarbij zou het prettig zijn, als u behalve het feit dat iemand geëmotioneerd is, ook weet om welke emotie het gaat.
Herkenning van emoties Vooral gezichtsuitdrukkingen spelen een belangrijke rol bij de uiting van emoties. De gezichtspieren waarmee de emotie getoond wordt zijn willekeurige spieren. Mensen hebben daar dus enige controle op. Een leugenaar kan de uiting van zijn emoties proberen te onderdrukken door zijn gezicht strak te houden (een pokerface) of deze te vervangen door een andere emotie. Hij kan bijvoorbeeld zijn binnenpretje proberen te verbergen door zich boos voor te doen of zijn angst te onderdrukken door verdriet te tonen.
Volgens Paul Ekman, hoogleraar psychologie aan de universiteit van Californië, is een emotie pas volledig te onderdrukken als de leugenaar zich heeft kunnen voorbereiden op wat er komt. Bij een onverwachte vraag of een verrassende situatie zal de verdachte een fractie van een seconde zijn werkelijke gevoel tonen, alvorens hij zijn expressie kan onderdrukken. Ekman noemt dit een micro-expressie. Let dus goed op de gezichtsuitdrukking van uw gesprekspartner op het moment dat u hem iets nieuws vertelt of uw verdenkingen uitspreekt.
Beweging en zelfaanraking Vaak wordt verondersteld dat onrust zich vooral uit in toenemende beweging en zelfaanrakingen. Om de zenuwen onder controle te houden, zou een leugenaar zichzelf vaker aanraken. Verschillende schrijvers over lichaamstaal onderschrijven het stereotype aanraken van het gezicht - met name de neus- als teken van leugenachtigheid. Vergelijkingen met Pinocchio en de aapjes horen, zien en zwijgen, zijn daarbij niet uit de lucht gegrepen. Genoemde verklaringen daarbij zijn dat de neus meer jeukt vanwege verwijding van de bloedvaten en dat de leugenaar impulsief de onwaarheid sprekende mond bedekt.
Onderzoek van Ekman wees echter niet op een toename van zelfaanrakingen bij mensen die hun leugens wilden verbergen. Het is echter wel een wijdverbreide veronderstelling. Het effect daarvan zou kunnen zijn dat mensen die de waarheid willen verbergen op dat moment juist hun best doen om hun gezicht niet aan te raken.
Gebaren Met ondersteunende gebaren reguleren we gewoonlijk het gesprek. Open handen met de handpalmen omhoog duiden bijvoorbeeld op eerlijkheid en komen uitnodigend over. Gesloten handen en omlaag gerichte handpalmen komen directief en afwerend over.
In verschillend onderzoek is aangetoond dat mensen minder gebruik maken van dit soort ondersteunende gebaren (illustratoren) tijdens hun verhaal wanneer ze de waarheid niet vertellen, terwijl de algemene veronderstelling is dat een leugenaar juist meer met zijn handen praat.
Ekman toonde aan dat een leugenaar zich soms wel kan verraden door onbewust gebruik te maken van verborgen of incomplete embleemgebaren: gebaren met een afgesproken betekenis. Een voorbeeld van zo’n embleemgebaar is de combinatie van opgetrokken schouders, opgeheven handpalmen en het omlaag trekken van de mondhoeken met de betekenis dat iemand het niet weet. Dit is gewoonlijk een bewust gebaar. De betekenis hiervan wordt totaal anders, als iemand juist zegt iets zeker te weten en tegelijkertijd - onbewust - een deel van dit embleem laat zien. Bijvoorbeeld het naar buiten draaien van zijn duimen of het lichtelijk optrekken van de schouders.
Gebruikt u lichaamstaal als leugendetector? Lichaamstaal mag ons dan wel het gevoel geven dat iemand onwaarheid spreekt, een secuur meetinstrument is het nog steeds niet. U kunt er redelijk mee vaststellen dat iemand gespannen is, maar zonder daar specifieke vragen over te stellen, weet u nog niet zeker waarom dit is. Bij het vaststellen of de iemand al dan niet de waarheid spreekt, kunt u twee belangrijke fouten maken:
De waarheidsmiskenningsfout: de ander spreekt de waarheid, maar u gelooft hem niet
De leugenacceptatiefout: de ander liegt, maar u gelooft hem.
Waarheidsmiskenningsfouten komen in onderzoek vaker voor dan leugenacceptatiefouten. Bij twijfel aan de oprechtheid van een ander, dient u er daarom beter vanuit te gaan dat hij de waarheid spreekt, totdat u duidelijk kunt aantonen dat dit onjuist is.
